Ο κόσμος ενός ισόβιου γέρου

Το τελευταίο μυθιστόρημα του Μισέλ Ουελμπέκ κατάφερε να μη γίνει ένα ακόμα σκάνδαλο για τα γαλλικά γράμματα. Από τον «Χάρτη και την επικράτεια» λείπουν οι προκλητικές δηλώσεις, άρα και οι οργισμένες αντιδράσεις του παρελθόντος· ούτε υπεράσπιση του σεξουαλικού τουρισμού, ούτε πορνογραφία, ούτε αντιισλαμικό μένος. Μόνο ένα μάλλον ανώδυνο ξεμπρόστιασμα κάποιων επιφανών μελών της γαλλικής κοινωνίας, το οποίο προσπερνά έτσι κι αλλιώς αδιάφορα ο μη Γάλλος αναγνώστης, και κάποια αποσπάσματα αντιγραμμένα από τη Wikipedia, που προκάλεσαν μια εντελώς ανόητη κατηγορία για λογοκλοπή. Απενοχοποιημένη, η επιτροπή του βραβείου Γκονκούρ στεφανώνει επιτέλους τον πιο πολυσυζητημένο Γάλλο συγγραφέα των δύο τελευταίων δεκαετιών. Πάντα στα μυθιστορήματά του ο Ουελμπέκ δουλεύει κατά βάση με αυτοβιογραφικό υλικό, φτιάχνοντας τον κόσμο του από τη δική του δύσκολη ζωή, την οικογενειακή του παθολογία, τις εμμονές και τα πάθη του, τις απολαύσεις και τη μιζέρια του. Στο «Χάρτη και την επικράτεια» όμως, κάνει ένα βήμα παραπάνω, γίνεται ο ίδιος μέρος της μυθιστορηματικής πλοκής με μια σχετικά σύντομη αλλά ουσιαστική εμφάνιση στο βιβλίο. Ενας Ουελμπέκ γερασμένος και κουρασμένος, αποσυρμένος από τον κόσμο και τη γραφή, μανιοκαταθλιπτικός και αλκοολικός, που εντρυφά στους κοινωνικούς μεταρρυθμιστές του 19ου αιώνα και διαβάζει μεγαλοφώνως Τοκβίλ, που τελικά πέφτει θύμα του πιο διαδεδομένου, του πιο κοινότοπου κινήτρου εγκλήματος, του χρήματος. Καθρέφτης Ομως, ο Ουελμπέκ καθρεφτίζεται σε περισσότερα πρόσωπα μέσα στο μυθιστόρημα, στους δύο άλλους βασικούς ήρωες, τον ζωγράφο και φωτογράφο Ζεντ Μαρτέν, κεντρικό ήρωα του βιβλίου, αλλά και τον υπό συνταξιοδότηση αστυνομικό Ζασελέν, κουρασμένο κι αυτό, άτεκνο, που περιγράφει την αστυνομική έρευνα όπως ο ίδιος ο Ουελμπέκ τη λογοτεχνική δραστηριότητα. Ισως ακόμα και στον σκύλο Μισού, το στείρο μπισόν, χωρίς ορμές και απολαύσεις, που παραμένει το ισόβιο παιδί του Ζασελέν και της Ελέν. Στο κέντρο της μυθιστορηματικής σύλληψης του Ουελμπέκ βρίσκεται ο καλλιτέχνης Ζεντ Μαρτέν, ένα πρόσωπο πολύ κοντινό σε άλλους, παλαιότερους, ήρωες του συγγραφέα. Ορφανός από μητέρα, συναισθηματικά κενός, χαμηλών τόνων, με σχεδόν ανύπαρκτη προσωπική ζωή, ο Μαρτέν είναι ένας ολοκληρωμένος καλλιτέχνης, μια εξιδανικευμένη περσόνα του ίδιου του Ουελμπέκ, που καταφέρνει να κερδίσει την καλλιτεχνική αναγνώριση και το χρήμα, χωρίς ποτέ να ανακατευτεί με τον κόσμο της τέχνης, χωρίς να εμπνεύσει τόσα μίση όσα ο δημιουργός του, χωρίς στην ουσία να νοιαστεί ποτέ πραγματικά για όλα αυτά. Με κεντρικό ήρωα έναν εικαστικό καλλιτέχνη, το μυθιστόρημα διερευνά τη σχέση πραγματικότητας και αναπαράστασης («Ο χάρτης είναι καλύτερος από την επικράτεια», είναι ο τίτλος μιας από τις εκθέσεις του Μαρτέν), και πραγματικά ως σύλληψη το έργο του Μαρτέν είναι ιδιοφυές. Αν ο ίδιος φαίνεται να μην αναστοχάζεται γύρω από αυτό, ο Ουελμπέκ με ένα λόγο που θυμίζει (ή μήπως παρωδεί;) σύγχρονη κριτική τέχνης αναδεικνύει όλες τις διαστάσεις του, καθιστώντας το καίρια κριτική του σύγχρονου καπιταλιστικού συστήματος και των δυτικών κοινωνιών. Τίποτα δεν ξεφεύγει από το βλέμμα του συγγραφέα, η μανία με τα τοπικά προϊόντα και τα resort που πουλάνε παράδοση και φυσική ζωή, η ωραιοποίηση της επαρχίας με τα αγνά ήθη, οι αλλεπάλληλες οικονομικές κρίσεις, τα φθηνά αεροπορικά ταξίδια, η μανία με τα εστιατόρια και το γκουρμέ. Αντλώντας (;) από το διήγημα του Μπόρχες, όπου ο χάρτης καταλήγει να ταυτιστεί με την επικράτεια, ο Ουελμπέκ συντονίζεται με τη θεωρία των ομοιωμάτων του Μπωντριγιάρ. Εκεί περιγράφονται ως εξής οι φάσεις της εικόνας: αντανακλά μια βαθιά πραγματικότητα, συγκαλύπτει και αλλοιώνει μια βαθιά πραγματικότητα, συγκαλύπτει την απουσία μιας βαθιάς πραγματικότητας και, τέλος, υπάρχει χωρίς καμία σχέση με οποιαδήποτε πραγματικότητα. Αυτές ακριβώς είναι και οι φάσεις της τέχνης του Μαρτέν (αντικείμενα, χάρτες, πορτρέτα και συνθέσεις προσώπων από τον κόσμο της εργασίας, ανησυχητικά βιντεογράμματα όπου παραμένει ασαφές το αντικείμενο της αναπαράστασης). Αυτόν τον κόσμο ανατέμνει ανελέητη η πένα του Ουελμπέκ, για να τον εγκαταλείψει στον ακατανίκητο και θριαμβικό κανιβαλισμό της φύσης. Το έμβλημα της πλήξης Ο «Χάρτης και η επικράτεια» είναι ένα μυθιστόρημα που ξετυλίγεται υπό το έμβλημα της πλήξης, όπως δηλώνει η προμετωπίδα του από τον Κάρολο της Ορλεάνης: «Ο κόσμος έχει πλήξει μαζί μου. Κι εγώ ομοίως μ’ αυτόν». Και υπό το έμβλημα του γήρατος, της παραίτησης από τη ζωή. Στο πέρασμα προς τα γηρατειά συναντάμε τόσο τον ίδιο τον Ουελμπέκ, όσο και τον Ζασελέν. Αλλά και ο Ζεντ Μαρτέν, που τον παρακολουθούμε από την τρυφερή ηλικία, είναι ένας ισόβιος γέρος· ίσως επειδή η απουσία της μητέρας τον στέρησε από όλα όσα συνιστούν την ουσία της νεότητας, το άνοιγμα στον άλλον, την περιέργεια, τη συμμετοχή στις ανθρώπινες σχέσεις με όλες τις αγωνίες και τους κινδύνους τους. Τις τελευταίες ημέρες ενός εξευτελιστικού για την ανθρώπινη αξιοπρέπεια γήρατος ζει και ο πατέρας του Μαρτέν, εκπρόσωπος στο μυθιστόρημα της προηγούμενης γενιάς, που ανατράφηκε με σοσιαλιστικές και καλλιτεχνικές ουτοπίες για να καταλήξει να φτιάχνει εξοχικές κατοικίες για ευκατάστατους αστούς. Η σχέση πατέρα και γιου φορτίζει τις πιο συγκινητικές σελίδες του μυθιστορήματος, ενσαρκώνει το τραύμα των σχέσεων μεταξύ των δύο γενεών, και μέσα από μια σιωπηρή συμφιλίωση οδηγεί στο μοναδικό και βίαιο συναισθηματικό ξέσπασμα του κατά τα άλλα απαθούς πρωταγωνιστή. Πηγή:Καθημερινή